به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» شهر قم، در نيمه اول قرن چهاردهم شاهد تأسيس حوزه علميه (1340 ق) و رونق بيش از پيش علوم اهلبيت عصمت و طهارت (ع) و مهاجرت عدّه بسياري از تشنگان معارف شيعي بود كه يكي از نام آورترين عالمان و مدرّسان قم در آن زمان، مرحوم آيت الله العظمي حاج شيخ ابوالقاسم قمي - معروف به كبير - بوده است. فقيهي بزرگ، كه هنوز آوازه سجاياي اخلاقي و مراتب علمي اش در این شهر، شهرت فراوان دارد.
* ولادت
آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم قمي، در حدود سال 1280 ق، در بيت علم و فضيلت متولد شد. پدرش مرحوم شيخ ملا محمد تقي هم يكي از افاضل قم بوده است. البته سال ولادتش، در جايي تصريح نشده است، اما از آنجا كه در سال 1353 ق، در سنين بيش از هفتاد سالگي بدرود حيات گفت پس سال تولدش حدود 1280 ق بوده است.
* تحصيلات
مرحوم حاج شيخ ابوالقاسم، دروس مقدماتي و ادبيات و سطوح اوليه را در قم، كاشان و اصفهان نزد حضرات آيات:
حاج شيخ محمد حسن نادي نويسنده «ردّ الشيخيه» از بزرگان علماي قم و ابوالزوجۀ وی، حاج شيخ محمد جواد قمي از اعاظم علماي قم، حاج ملا محمد نراقي، ميرزا فخرالدين نراقي و حاج آقا منيرالدين بروجردي صاحب «الفروق بين الفريضۀ و النافلۀ» و منظومه در فقه و اصول فرا گرفت.
مرحوم کبیر قمی پس از آن به تهران مهاجرت كرد و رسائل را هم در محضر آيت الله ميرزا محمد حسن آشتياني آموخت و در برخي از علوم همچون ادبيات و حُسن خط، مهارت بسياري كسب نمود.
* هجرت به نجف
وی در حدود سال 1305 ق، رهسپار نجف اشرف شد و ساليان بسيار با تلاش و كوشش فراوان - همراه با فقر و تنگي معيشت -در فراگيري علم كوشيد.
برخي از اساتيدش در نجف عبارتند از آيات عظام: حاج آقا رضا همداني صاحب «مصباح الفقيه في شرح شرايع الاسلام»، حاج ميرزا حسين خليلي تهراني، آخوند ملا محمد كاظم خراساني صاحب «كفاية الاصول» و «فوائد الاصول»، سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي صاحب «عروة الوثقي» و «حاشيه مكاسب».
وي در نجف به درجه اجتهاد نائل آمد و در همان جا، از علماي بزرگ و فقيهان سترگ و از مروّجين شرع مقدس به شمار مي رفت.
* اجازات آیات عظام به شيخ ابوالقاسم قمي هنگام تحصيل در اصفهان، كاشان و نجف
1 - ميرزا ابوالمعالي كلباسي (م 1315 ق) صاحب «الجبر و التفويض» و «الاستشفاء بالتربة الحسينية»
2 - ميرزا محمد هاشم چهار سوقي اصفهاني ( - 1318 ق) صاحب «مباني الاصول» و «اصول آل الرسول»
3 - حاج آقا منيرالدين بروجردي اصفهاني (1269 - 1342 ق) صاحب «منظومه در شرح حال اصحاب اجماع» و شرح حال رواة
4 - سيد محمد علوي بروجردي كاشاني ( - 1362 ق)
5 - آخوند ملا محمد كاظم خراساني (م 1329 ق) صاحب «الفوائد الفقهية و الاصولية» و «قضاو شهادات»
6 - سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي (م 1337 ق) صاحب «تعادل و تراجيح» و «اجتماع امرونهي»
خاطره اي از دوران تحصيل
آيت الله سيد موسي شبيري زنجاني به نقل از آقاي حاج ميرزا مهدي ولايي - يكي از نويسندگان فهرست كتب خطي كتابخانه آستان قدس - نقل كرده اند، كه: زماني آقاي حاج شيخ ابوالقاسم قمي به نجف اشرف مشرّف شد و در ضمن سخنانش فرمود:
وضع شما طلبه ها، الان خيلي اعياني و شاهانه است، در زماني كه ما تحصيل مي كرديم طلبه هاي معمولي هفته اي يك نوبت پختني داشتند و طلبه هاي اعيان هفته اي دو بار و طلبه هاي فقير ماهي يك وعده. در يكي از سالهاي تحصيلي كه دو ماه گوشت نخورده بودم از كنار حجرۀ طلبه اي رد مي شدم كه ديدم آبگوشت را از درون ديزي، در كاسه مي ريزد. بوي آبگوشت كه در فضا پيچيده بود پاي مرا سُست كرد آن طلبه به من تعارف نمود و من قبول نكردم و گفتم: من نهار خورده ام، چون پيشتر خود را با مقداري تربچه سير كرده بودم.
* بازگشت به قم
سال بازگشت او به قم دقيقاً معلوم نيست، امّا اگر مدت توقف و زندگي اش را در نجف حدود 30 سال بدانيم، بازگشتش بايد در سال 1324 ق بوده باشد. وي در حالي به قم بازگشت كه يكي از علماي مشهور قمي در حوزۀ نجف به شمار مي رفت و لذا در قم با استقبال بسيار مواجه شد و مردم و طلاب، گرد او جمع شدند و معظم له را پيشواي ديني خود قرار دادند.
وي در قم به اقامه جماعت در مسجد امام حسن عسكري(ع) و تدريس فقه و اصول، و حلّ مشكلات مردم پرداخت، و خزانه داري نفائس و ضريح و حرم حضرت معصومه (س) -(كه منصب آبا و اجدادي اش بود) بر عهده وي قرار گرفت - تا بدانجا كه يكي از القاب مشهورش «خازن الحرم» است - و مردم قم و اطراف آن، تقليد از او را پذيرفتند.
* تدريس
معظم له در طول چندین سال تدريسِ فقه، شاگردان بسياري را پروراند. پيش از ورود آيت الله العظمی حايري (ره) به قم و تأسيس حوزه علميه، عموم شاگردانش را طلاب و فضلاي قمي تشكيل مي دادند. البته وی همه روزه براي برخي از بازاريان با سواد، يك درس مكاسب هم داشتند كه مرحوم حاج سيد علي بلور فروش و حاج شيخ علي سقط فروش از آن جمله اند.
پس از ورود آيت الله العظمی حايري (ره) هم بسياري از شاگردان معظم له به حلقه درسي حاج شيخ ابوالقاسم قمي نيز پيوستند و از او هم بهره بردند. سبك تدريس وی مبتني بر دقّت بسيار و ژرف نگري بود و لذا مسئله اي را كه عنوان مي كردند، دير به پايان مي رسيد و شاگردانش با وي، بسيار به بحث مي پرداختند و اكثر روزها، مباحثه بين الاثنيني (دو طرفه) مي شد؛ اين سبك تدريس ميرزاي شيرازي نيز بوده که در پرورش قوّه اجتهاد و ملكه استنباط در شاگردان، نقش مؤثري دارد.
علم، فضل و دانش گستردۀ وي در قم تا بدانجا مشهور بود كه حتي مرحوم آيت الله العظمی حايري (ره) در درس اصولِ خويش به طرح برخي نظرات وي پرداخته و بعضي از آن ها را قبول مي كرد.
* میرزای قمی در کلام بزرگان
علامه سيد محسن امين درباره اش مي نويسد: «وي عالمي فاضل، محقق مدقق، فقيه اصولي، متقي و زاهد و مشهور به فضل، دقّت نظر و گستردگي معلومات بود. آن مرحوم حتي از نظر علمي به گونه اي بود كه بعضي میرزای قمی را بر آيت الله العظمی حايري ترجيح مي دادند، ولي رياست حوزه از آن حاج شيخ عبدالكريم بود.
در سال 1353 ق، وی را در قم ديدم و پيرامون برخي مسائلِ فقهي گفتگو كرديم و فضل و دقت نظرش را فهميديم؛ فضلاء قم وی را مي ستودند.
شيخ آقا بزرگ تهراني هم مي نويسد:طلاب، مجلس درس او را مغتنم و مقام استفاده مي شمردند و اين به خاطر وفور علم و كثرت دانش وي بود.
برخی از شاگردان آن فقيه بزرگ عبارتند از:
امام خميني (ره) بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران، آيت الله العظمی حاج سيد محمد رضا موسوي گلپايگاني، آيت الله حاج ميرزا محمد فيض قمي، آيت الله حاج سيد احمد شبيري زنجاني، آيت الله آخوند ملا علي همداني، آيت الله حاج ميرزا عبدالله چهلستوني تهراني، آيت الله حاج ميرزا محمود روحاني قمي، آيت الله حاج ميرزا ابوالفضل زاهدي قمي،
حاج سيد مصطفي صفايي خوانساري، حاج شيخ مهدي حرم پناهي قمي، حاج شيخ علي اصغر اشعري قمي، حاج ميرزا محمد تقي اشراقي قمي، حاج شيخ عبدالهادي حاج آخوند قمي، حاج شيخ ابوالقاسم نحوي قمي، حاج سيد محمد علوي قزويني، حاج آقا ضياء استر آبادي تهراني، شيخ محمد صادق صدرا الشريعه تنكابني، شيخ محمد حسين ناصر الشريعه قمي، حاج سيد احمد مشرف حسيني قمي، حاج شيخ حبيب الله زاهدي قمي، شيخ محمد باقر خازني قمي
و شيخ محمد حسن آقا نجفي قمي.
* تأليفات
از آن فقيه سترگ، به دليل كثرت مشاغل اجتماعي و مراجعات مردمي، تأليف بسيار بر جاي نماند. امّا برخي از آثارش در فقه و اصول و تفسير عبارتند از:
«حاشيه بر كفاية الاصول استادش محقق خراساني»، «حاشيه بر تفسير صافي ملا محسن فيض كاشاني»، «تصحيح و مقدمه بر جمال الاسبوع سيد بن طاوس» و «رساله علميه». وي رسالۀ خود را براي چاپ به چاپخانه داده بود اما با ورود آيت الله العظمی حايري به قم و براي پرهيز از تعدّد مرجع تقليد، رساله اش را از چاپخانه باز پس گرفت.
* همراهي در تأسيس حوزه علميه قم
هنگامي كه مرحوم آيت الله العظمی حاج شيخ عبدالكريم حايري در سال 1340 ق (1300 ق) به قصد زيارت حرم حضرت معصومه(س) به قم آمدند؛ علماي قم همراه با طلاب و تجار و عموم مردم، همگي به استقبال وي شتافتند و با اصرار بسيار، از او درخواست اقامت دائم و تأسيس حوزه را نمودند. از جمله كساني كه در اين راه، كوشش فراوان نمود، آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم كبير قمي است.
از مرحوم آيت الله سيد مصطفي صفايي خوانساري نقل شده است: زماني كه آقاي حاج شيخ ابوالقاسم و آقاي حاج ميرزا محمد ارباب به ديدن حاج شيخ عبدالكريم آمده بودند بحثي فقهي بين اين سه بزرگوار در مي گيرد. در بازگشت، آقاي ارباب به حاج شيخ ابوالقاسم مي گویند: حاج شيخ با ما فرق مي كند هر كجا كه باشد حوزه تشكيل مي دهد، پس چه بهتر كه در قم تشكيل گردد و ما قمي ها هم در آن سهيم باشيم. آقاي كبير مي گوید: من هم مي خواستم همين را بگويم. لذا بنا مي گذارند كه برگردند و از حضور آقاي حايري، در خواست اقامت بنمايند و اين كار را هم مي كنند.
* ويژگي هاي اخلاقي
مرحوم آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم قمي داراي ويژگي هاي اخلاقي منحصر به فردي بود كه او را از ديگران متمايز ساخته بود؛ چنانچه از آيت الله العظمي گلپايگاني چنين نقل شده است: ما عمدتاً براي استفاده از اخلاق و انفاس قدسي وی به درسش مي رفتيم و علاوه بر آن، از علمش هم بهره مي برديم؛ همين مطلب را هم آيت الله شبيري زنجاني از امام خميني (ره) و پدرشان آيت الله سيد احمد زنجاني نقل كرده اند كه گفته بودند: زمان ما در قم، درس رسمي اخلاق نبود. اما نمونه هاي اخلاقي در حوزه از قبيل: آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم قمي وجود داشت كه انسان مي توانست زندگي آنان را الگو و سرمشق قرار دهد.
* احترام به سادات
يكي از ويژگي هايش، احترام و اكرام سادات بود. آيت الله سيد مصطفي صفايي گفته بود: روزي در جلسه اي، يكي از سادات را بر خودش - به هنگام خروج - مقدم داشت، يكي از علماي قم به او گفت: چرا آبروي ما را مي بري؟.
وی در جواب گفت: مي خواهي آبروي مرا جلو پيغمبر (ص) ببري؟. او سيد است و بايد مقدم داشته شود.
همچنین آن مرحوم معمولاً كنار سفره خود، فقرا و سادات مستمند را مي نشاند و از آن غذايي كه خود مي خورد به آنها هم مي خورانيد.
* قصد قربت ندارم!
مرحوم حجت الاسلام حاج شيخ مرتضي انصاري قمي نقل می کند: روزي حاج شيخ ابوالقاسم براي اقامه جماعت به مسجد امام (ع) آمد و قبل از خواندن نماز به خانه اش بازگشت. وقتي از وی علّت را جويا شدند، گفتند: كثرت نمازگزاران مرا خوشحال كرد و ديدم امروز قصد قربت در اين نماز ندارم.
* رحلت
آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم كبير قمي، پس از عمري پر بار و كارنامه اي درخشان، در يازدهم جمادي الثاني 1353 ق، مطابق با 1313 ش. رحلت کرد و پس از تغسيل و تكفين، توسط مرحوم آيت الله حاج شيخ محمد كبير و تشييعي با شكوه، در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه (س) به خاك سپرده شد.
منبع: ستارگان حرم، ناصرالدين انصاري
